لە کۆتایی ساڵی ۲۰۱۹دا لێپرسراوانی تەندروستی لە چین، جیهانیان لە ڤایرۆسێکی بەتوانای نوێ ئاگادار کردەوە. ئەم ڤایرۆسە لە ناوەڕاستی مانگی دوانزەدا لە ژمارەیەکی کەمی خەڵک لە شاری ووهان بووەتە هۆی هەوکردنی سییەکانیان. ژمارەی نەخۆشەکان لەو کاتەوە زیادی کردووە، تا ۲۳ی مانگی یەک، زۆرتر لە ۶۰۰ کەس تووش بوون. دڵنیایی دراوەتەوە کە ئەم ڤایرۆسە، ڤایرۆسێکی نوێیە، لە هەمان جۆری SARS و MERS.
کڕۆنا چییە؟
کڕۆنا باوە و بە شێوەی ئاسایی دەبێتە هۆی کێشەی سووک لە هەناسەداندا، وەک کۆکە و ئاوڕژانی لوت. هەندێکیان مەترسیدارترن. SARS، کە زۆرتر لە ۸۰۰۰ کەسی تووش کردبوو، بەرپرسی مەرگی ۷۷۴ کەس لە کاتی سەرهەڵدانی نەخۆشییەکە لە ساڵی ۲۰۰۳دا بوو. MERS، که بۆ یەکەم جار لە ساڵی ۲۰۱۲دا ناسرا، مەرگهێنەرترە. دەوروبەری ۳۴ لەسەدی کەسانێک کە تووشی ئەم ڤایرۆسە بوون، مردن.
نیشانەی نەخۆشیی ئەم ڤایرۆسە نوێیە چییە؟
کەسانێک کە تووشی ئەم ڤایرۆسە بوون، زۆربەی جار تووشی کۆکە و تا، و هەندێک جار تووشی کێشەی هەناسەدان دەبن. بە پێی لێپرسراوانی تەندروستی، ئەم نیشانانە لەنێوان دوو ڕۆژ تا دوو حەوتە پاش تووشبوون بە ڤایرۆس، سەر هەڵدێنن.
ئەم ڤایرۆسە لە کوێوە هاتووە؟
ڕێکخر‌اوی جیهانیی تەندروستی بە ڕۆژنامەنوسانی گوت کە ئەم بریکارێتیە هێشتا لەسەر دۆزینەوەی سەرچاوەی ئەم ڤایرۆسە کار دەکات. بەڵام زۆربەی کەسانێک کە بۆ یەکەم جار تووشبوون، سەردانی بازاڕی خۆراک لە ووهانیان کردبوو. لەو کاتەوە، ئەو بازاڕە کە ئاژەڵی کێویی زیندوو و کێلگەیی دەفرۆشن داخراوە و پاککراوەتەوە.
شیکردنەوەی جینێتیکی نوێ ئاماژە بەوە دەکات کە ئەم ڤایرۆسە لە ڤایرۆسێک دەچێت کە شەمشەمەکوێرەکان و مارەکان تووش دەکات. باسکارەکان لەسەر ئەو باوەڕەن کە ئەم کێشەیە لەوانەیە لە ڤایرۆسێکی جیا لە تێکەڵ بوونی شەمشەمەکوێرەکان و مارەکان بێت. ئەم شتە دەتوانێت لە سروشتدا ڕوو بدات، بەڵام لەوانەیە لە بازاڕیش کە ئاژەڵەکان لە نزیکی یەک داندراون، ڕووی دابێت.
چۆن ئەم ڤایرۆسە لە مڕۆڤدا بڵاو دەبێتەوە؟
هەمان شیکردنەوەی جینێتیک ئاماژە دەکات کە ڤایرۆسەکە لەوانەیە بە هۆی بازدان لە جینێک بۆ پرۆتینێک، توانای بازدان لە مارەوە بۆ مڕۆڤی ببێت. ئەگەر ڤایرۆسێک لە پیسایی ئاژەڵدا بێت، هەندێک باسکار لەسەر ئەو باوەڕەن کە ئەم ڤایرۆسە دەتوانێت لە هەوادا بڵاوبێتەوە و مڕۆڤ هەناسە هەڵبمژێت و ئەو ڤایرۆسە بچێتە ناو جەستەیەوە.
ئەم ڤایرۆسە چەندە بڵاو دەبێتەوە؟
زۆر زووە بۆ زانینی ئەوەی کە ئەم ڤایرۆسە چەندە بەئاسانی بڵاو دەبێتەوە. ڤایرۆسەکە لە هەوادایە و دەزانین کە دەتوانێت لەنێوان خەڵکدا بگوازرێتەوە.
نووسەر: Jessica Hamzelou
ئامادەکردن: ئەژین جەلالی
وشەکان:
کڕۆنا coronavirus
هەوکردنی سییەکان pneumonia
ووهان Wuhan
هەناسەدان respiratory
ئاوڕژانی لوت runny nose
تا fever
بریکارێتی agency
کێلگەی زیندوو live farmed
پاککراوەتەوە disinfected
جینێتیک genetic
تێکەڵبوون recombining
بازدان mutation
هەناسە بکێشرێت breath in
سەرچاوە:
