گۆڤاری زانستیی هۆژین ١۴ | Hojin Science Magazine 14

خوێندەواری چییە و خوێندەوار کێیە؟! لە بیرمە بە منداڵی کاتێک کە “میرزا”یەک دەهاتە میوانی و کۆبوونەوەکان، دەیانبردە لای سەرووی دیوەکە و زوو چاییان بۆ دەهێنا و لەسەر سفرە خواردنە باشەکان و لەتە گۆشتە جوانەکان هەموو بۆلای میرزا دەچوون و ملەقۆچەش بەشی ئێمە منداڵان بوو! ڕێزێکی تایبەتیان لە میرزا دەگرت. جا بۆیە هەر لە منداڵییەوە بە خولیای چایی زووبەزوو و خواردنی باش و خزمەتی تایبەتی حەزم دەکرد ببمە میرزا! لە کوردەواریدا میرزا بە کەسێک دەوترا کە خوێندەوار بووایە، واتە توانای خوێندن و نووسینی ببوویایە. ئەم تێگەیشتنە لە خوێندەواری لە ڕاستیدا هەمان تێگەیشتنی سەرەتایی یونسکۆش بوو کاتێک کە بۆ یەکەم جار خوێندەواری پێناسە کرد . بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، هاوکات لەگەڵ گۆڕانکارییە سات بە ساتەکانی جیهانی مۆدێرن، یونسکۆ پێناسەی خوێندەواری بە جۆرێک دەگۆڕێت کە مرۆڤەکان لە گۆڕانکارییە خێراکانی جیهان دوا نەکەون.

جێی خۆیەتی لە ڕوانگەی یونسکۆوە سەیری پێناسە جیاوازەکانی خوێندەواری بکەین بۆ ئەوەی لە ڕوانگەی ئەم ڕێکخراوە جیهانییەوە بگەینە نوێترین پێناسەی خوێندەواری. لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمدا، خوێندەوار بە کەسێک دەوترا کە بێجگە لە نووسین و خوێندنەوە، توانای بەکارهێنانی کۆمپیوتەریشی هەبێت. تا ئەم ئاستە منیش میرزام! بەڵام دواتر، لە سەدەی بیست و یەکدا، نەتەوە یەکگرتووەکان دیسان چەمکی خوێندەواری گۆڕی؛ هەبوونی کۆمەڵێک توانا و لێهاتوویی بوو بە نموونەی خوێندەواربوون. خوێندەواریی دارایی، تەندروستی، ژینگەیی، کولتووری، میدیایی، دیجیتاڵی و چەندین لایەنی دیکەش بە مەسەلەی پێناسەی “خوێندەوار” زیاد بوو. بەم شێوەیە، تەنیا هەبوونی بڕوانامەی ئەکادیمی و زانکۆ بەڵگەی خوێندەواریی مرۆڤ نییە. ئەی کەواتە دەبێ چەندە بزانین تا ببینە خوێندەوار؟!

پرسیارەکە ئەوەیە ئایا پێویستە هەموو شتێک بزانین؟ پێویستە بزانین خێرایی شەپۆلەکانی تەلەسکۆپی جەیمزوێب چەندەیە؟ یان ئایا دژەزیندەییەکان، بەکتریاش بە هەمان شێوەی ڤایرۆسەکان دەکوژن؟! بە دڵنیاییەوە نەخێر پێویست نییە، دیارە خوێندەواری بە مانای زانینی هەموو شتێک نییە. کەس چاوەڕێی ئەوە ناکات ئێمە حەتمەن جیاوازیی RNA و DNA بزانین. کەواتە ئەمانە مەبەستی خوێندەواری نین. بەڵام مرۆڤی ئەمڕۆ بە درێژایی ژیانی بەر زۆر هەواڵ و زانیاری نوێ دەکەوێت. هەروەها هەموومان لە کۆمەڵگەدا دەژین، پێمان خۆش بێت یان نا، ئەو جۆرە زانیارییانە وەردەگرین و لە گۆڕانکارییەکانی جیهان دابڕاو نین و تێیدا بەشدارین. بۆیە شتێک کە گرینگە ئەوەیە کە چۆن بەرەوڕووی ئەم شەپۆلە خێرایانە ببینەوە و کام زانیارییانەمان دەبێ هەبێت. ڕەنگدانەوەی ئەم پێویستییانە لە نوێترین پێناسەی خوێندەواریدا بەرچاو دەکەوێت: “خوێندەواری واتە توانای ناسینەوە، تێگەیشتن، لێکدانەوە و ڕوونکردنەوە، دروستکردن، پەیوەندیکردن و حیسابکردن بە بەکارهێنانی چاپکراوەکان و نووسراوەکان سەبارەت بە چەمکی جیاواز و جۆراوجۆر. خوێندەواری بریتییە لە بەردەوامیی فێربوون لە بەتواناکردنی تاکەکان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان، پەرەپێدانی زانیاری و تواناکانیان، و بەشداریکردنی تەواو لە کۆمەڵگەکەیان” .

چەند خاڵ لەم پێناسە نوێیەدا گرینگە. یەکەم، ئەم پێناسەیە توانای هەڵسەنگاندن و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە لەخۆ دەگرێت کە ئامرازی پێویستی مرۆڤ لە بەرامبەر شەپۆلی زانیاری و گۆڕانکارییە خێراکانە. خوێندەواری ئەو زانیاری و فێربوونانەیە کە گۆڕانکاریی ئەرێنی لە ژیانی مرۆڤەکاندا دەهێنن. دووەم، یونسکۆ دان بەوەدا دەنێت کە خوێندەواری چەمکێکی جێگیر یان دووانەیی (خوێندەوار یان نەخوێندەوار) نییە، بەڵکوو بەردەوامییەکی کارامەیی و لێهاتووییە کە تاکەکان بە تێپەڕبوونی کات پەرەی پێدەدەن و لە چوارچێوەی جۆراوجۆردا بەکاری دەهێنن. خوێندەواری، فێربوونێکی بەردەوامە کە لە سەرەتای منداڵییەوە دەست پێدەکات و بە درێژایی ژیانمان بەردەوام دەبێت. سێیەم، سروشتی فرەلایەنەی خوێندەوارییە. ئەم پێناسەیە تیشک دەخاتە سەر گرنگیی خوێندەواری هەم بۆ تاک و هەم بۆ کۆمەڵگە. دانیشتووانێکی خوێندەوار باشتر ئامێری پێویستیان هەیە بۆ بەشداریکردن لە هێزی کار، بەشداریکردن لە ژیانی مەدەنی و پێشخستنی گەشەپێدانی بەردەوامی کۆمەڵگە. بۆیە یونسکۆ جەخت لەسەر گرنگی پشتگیریکردنی پێداویستییەکانی خوێندەواریی تاکەکان (دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و سەرچاوە و دەرفەتەکان) بە درێژایی ژیانیان دەکاتەوە و وەک مافێکی بنەڕەتی مرۆڤ و ئامرازێکی سەرەکی بۆ بەهێزکردنی تاکەکەسی و گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی بەرچاوی دەخات.

لە وەڵامی پرسیارەکەی پێشووماندا، بەوە دەگەین کە نەخێر پێویست ناکات ئێمە هەموو شتێک بزانین تا وەک خوێندەوار هەژمار بکرێین، پێویست ناکات فیزیکی تەنۆلکەکان بزانین یان وەکوو پزیشکێک جیاوازییە وردەکانی نێوان پێکوتەکانی کۆرۆنا بزانین، بەڵام لەو ئاستەدا زانیاری و توانای هەڵسەنگاندنی زانیارییەکانمان پێویستە کە بزانین بۆچی دەبێت بەشداری لە بەرنامەی کوتانی پێکوتەدا بکەین، هەواڵی ساختە بناسینەوە و بڕیاری ئاگادارانە سەبارەت بە پرسە ئاڵۆزەکان وەک تەندروستیی گشتی، گۆڕانی کەشوهەوا و تەکنەلۆجیا بدەین. بە واتایەکی تر ئەوەی پێی دەگوترێت خوێندەواری بریتییە لە زانینی ئەو چەمکە بنچینەییانەی کە هەموو مرۆڤێکی خوێندەوار چاوەڕوان دەکرێت ئاگاداری بێت بۆ گۆڕینی بارودۆخ و شێوازی ژیانی خۆی و کۆمەڵگە.

لە چوارچێوەی زانستیدا، خوێندەواری گرنگییەکی زیاتری هەیە. زانست بوارێکی ئاڵۆز و هەمیشە لە گۆڕاندایە کە پێویستی بە ئاستێکی بەرزی لێهاتووییی خوێندەواری هەیە. لە خوێندنەوەی بابەتە زانستییەکانەوە تا لێکدانەوەی داتاکان و گەیاندنی دۆزینەوەکان، خوێندەواری بۆ هەردوو زانا و خەڵکی گشتی ئامرازێکی بنەڕەتییە.

ئێمەش وەکوو بەرپرسانی گۆڤارێکی زانستی، لە بەشی گەیاندنی زانیارییە زانستییەکان و گەشەی زانستیی کۆمەڵگە، هەوڵمان ئەوەیە کە خوێندەواری بەرەوپێش ببەین و توانای ڕەخنەگریی زانستی لە خۆمان و خوێنەرانماندا پەروەردە بکەین. لەم چوارچێوەدا، هۆژین بەردەوامە لە پێشکەشکردنی ناوەڕۆکێکی متمانەپێکراو و سەرنجڕاکێشی زانستی.

لەم ژمارەی گۆڤاردا چی چاوەڕێتان دەکات:

وەکوو چەند ژمارەی پێشوو، لەم ژمارەیەشدا، گۆڤار بە سێ شێوەی چاپکراو، سەرهێڵ، و فایلی دەنگی پێشکەش دەکرێت. هەروەها، سێ بابەتمان بە شێوەی ڤیدیۆ ئامادە کردووە کە بە سکەنکردنی کیو.ئاڕ.کۆدی سەر بابەتەکان دەتوانن چاویان لێ بکەن.

لەم ژمارەدا، تایبەتنامەیەکی سەرنجڕاکێشمان سەبارەت بە باسی ڕەمزاوی “ژیان” هەیە. گەڕاوینەوە بۆ سەردەمی دەسپێکی ژیان و پرسیومانە دەسپێکی ژیان لەسەر زەوی چۆن بووە؟! سەرچاوەی ژیانمان لە ڕوانگەی جینەتیکەوە خستووەتە بەر باس. دواتر ڕوانیومانە لە پەرەسەندنی زیندەوەرەکاندا و گۆڕانی ڕووخساری ژیان و هەروەها کاریگەریی کەشوهەوا لەسەر پەرەسەندنی مرۆڤ. باسمان کردووە چۆن کشتوکاڵ ژیانی سەر زەوی گۆڕیوە! هەروەها لە ڕوانگەی دەروونناسییەوە باسی پەرەسەندن لە ژیانی مرۆڤمان کردووە و ئاوڕێکمان داوەتەوە لەسەر دەروونناسیی پەرەسەندن. لە ژیانی سەر زەوی تێپەر بووین و گەڕاوین بەدوای ژیانی دەر لە زەوی!

دەر لە تایبەتنامە، کۆمەڵێک بابەتی زانستی سەرنجڕاکێشی دیکە لە بوارە جیاوازەکاندا پێشکەش کراوە. وەک نموونە، باسی ڕۆباتی نەشتەرگەر بۆ لایەنگرانی تەکنەلۆجیا دەکەین. لە بابەتێکی دیکەدا، دەپرسین داتاکان چۆن دەتوانن لە چاودێری تەندروستی کۆمەڵگەدا، یارمەتیدەرمان بن؟! هەروەها ئاورێک دەدەینەوە لە دۆخی زانستی زەویناسی لە کوردستان. دەروونناسیشمان لە بیر نەکردووە و لە بابەتێکدا، مێشکی شەڕخوازان لە ڕوانگەی دەروونشیکارییەوە دەخەینە بەر باس و لە بابەتێکی دیکەدا، برێک پێشنیارمان هەیە بۆ ئەوانەی بەردەوام کارەکانیان دوا دەخەن!

هەروەها لەم ژمارەدا، وتووێژێکی بەنرخمان ئامادە کردووە لەگەڵ پرۆفیسۆر شەهرام شەهبازپەناهی کە دڵنیاین دەبێتە جێی سەرنجی هاندەرانی زانست، بەتایبەت زانستی پەیوەندی و تەکنەلۆجیای 5G و 6G.

هەروەک ژمارەکانی پێشوو، بەشەکانی ناساندنی کەسایەتیی زانستی (لەم ژمارەدا، ناساندنی ڕەیچڵ کارسۆن) و کوردستانی ڕێکخراو (لەم ژمارەدا، ناساندنی ڕێکخراوەی هیوای زانست) پێشکەش دەکرێت. جێی خۆشحاڵییە کە بە خوێنەرانی ئازیز ڕابگەیێنین لەم ژمارەوە، چەند بەشی تازەمان بە گۆڤار زیاد کردووە:

بەشی “ئێوە پرسیتان!”: ئەم بەشەمان تایبەت داناوە بۆ پرسیارە زانستییەکانی ئێوە. پرسیارەکانتان لە ئێمە بپرسن و دۆستانی ئێمە هەوڵ دەدەن وەڵامی زانستی و جێی متمانە بۆ پرسیارەکانتان پەیدا بکەن!
بەشی “وێنەزانیاریی گەردوونناسی”: لە هەر ژمارەیەکدا، دیاردەیەکی گەردوونناسی بە کەڵکوەرگرتن لە وێنەزانیاری پێناسە دەکەین.
بەشی “زانیاری پزیشکی”: لە هەر ژمارەیەکدا، زانیارییەکی پزیشکی لەگەڵ ئێوە بەڕێزان هاوبەش دەکەین.

لە کۆتاییدا، سپاسی هەموو ئەو دۆستانە دەکەم کە لە ئامادەکردنی ئەم ژمارەی گۆڤاردا یارمەتیدەر بوون. جێی ئاماژەیە کە دوای باسکردنی ژیان لە سەرەتاوە تا ئێستا لە تایبەتنامەی ئەم ژمارەدا، لە تایبەتنامەی ژمارەی داهاتوودا دەچینە سەر باسی ژیانی داهاتوو و کاریگەریی تەکنەلۆجیا نوێیەکان کە هیوادارین لە ئاستی چاوەڕوانیی خوێنەرانی هێژادا بێت. تکایە ڕەخنە، تێبینی، و پێشنیارەکانتان لە ڕێگەی ئایدیی ZanistHojan@، لە هەر کام لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا، یان بۆ ئیمەیلی govar.hojan@gmail.com بنێرن.

لەگەڵ ڕێز و خۆشەویستیم،

سیروان محەمەدی، سەرنووسەری سەرەکیی گۆڤاری زانستیی هۆژین

سەرچاوەکان:

UNESCO, Recommendation concerning the International Standardization of Educational Statistics, 1978.

Silvia Montoya (UIS – UNESCO Institute for Statistics), Defining Literacy, October 2018.

فایل دەنگی سەروتار

سەردێری بابەت: چۆنیەتیی دەستپێکی ژیان لەسەر زەوی

نووسەر: کەریم بایرامی

پوختە: ئـەم پرسـیارە کـە ژیـان لەسـەر زەوی چـۆن دەسـتی پــێ کــردووە، یەکێکــه لــە قووڵرتیــن پرســیارەکانی دنیـای زانسـت. هەرچەنـد بۆچوونـەکان لەسـەر ئەم بابەتـە زۆرن بـەڵام زانایـان هێشـتا لەسـەر وەڵامـی ئـەم پرسـیارە یەکڕا نەبوونەتـەوە. لـەم بابەتـەدا،چاوێـک لـە مێـژووی لێکۆڵینـەوەکان سـەبارەت بـە دەسـتپێکی ژیـان لەسـەر گـۆی زەوی دەخشـێنین.

وشەگەلی سەرەکی: ژیان، زەوی، پرۆتین، زیندەوەرناسی، زەویناسی